اوضاع سیاسی ـ نظامی
جنگ تا قبل از عملیات رمضان ونتایج این عملیات:
پس از فتح خرمشهر و
برتری سیاسی ـ نظامی ایران، که یکی از اهداف آن، خاتمه جنگ بود، پیش بینی می‌شد که
زمینه اتمام جنگ فراهم گردد و نظام بین الملل به طور جدی و با در نظر گرفتن عدالت
و تنبیه متجاوز پایان جنگ را پی گیری کند،
همان گونه که درباره بسیاری از جنگ‌های بین المللی چنین شد. اما برعکس،
امریکا و غرب در جهت حفظ حکومت عراق و فشار بر جمهوری اسلامی تلاش‌های خود
را آغاز کردند. امریکا بدون توجه به حقوق قانونی جمهوری اسلامی، در پی
تحمیل مذاکره بدون شرط به ایران بود و در مجموع قدرت‌های بزرگ در تلاش
بودند که مذاکرات صلح در شرایطی انجام شود که جمهوری اسلامی در موضع برتر
نباشد.
از سوی دیگر به دلیل سابقه تاریخی و شخصیت صدام حسین، ایران صلح بدون تضمین
لازم را نمی پذیرفت زیرا هیچ اعتمادی به دولت عراق و تعهدات آن نداشت.
رژیم عراق به دلیل قرار گرفتن در موضع ضعف، مساله صلح را مطرح می‌کرد در
حالی که هیچ تغییری در ماهیت رفتار سران این رژیم مشاهده نمی شد. پافشاری
عراق بر ادعاهای قبلی، عدم پذیرش قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، حضور در بخشی از
خاک ایران و ادامه حملات (به جز در زمین) تایید این مدعا بود. بنابراین
تلاش عراق و مجامع بین المللی و کشورهای منطقه برای طرح صلح نه از روی
اعتقاد بلکه به دلیل شرایط حادی بود که آنها را در موضع ضعف قرار داد و
منافعشان را تهدید می‌کرد. لذا درباره صلح جدی نبودند و هدف اصلی آنها
گرفتن زمان از جمهوری اسلامی و چیرگی بر اوضاع دگرگون شده بود. شورای امنیت
سازمان ملل نیز هیچ گونه توجهی به حقوق و نظریات ایران نمی کرد و در این
وضعیت نیز به شکل دیگری در صدد نجات عراق از مهلکه بود.
همچنین تصمیم گیرندگان سیاسی و فرماندهان نظامی ایران با توجه به برتری
مطلق جمهوری اسلامی در این زمان حاضر نبودند بدون دست یابی به حداقل
امتیاز، که تنبیه متجاوز و گرفتن غرامت بود، قرارداد پایان جنگ را امضا
کنند زیرا افکار عمومی و آیندگان این تصمیم را اقدامی غیرعقلانی و ناشایست
تفسیر می‌کردند. از این رو هدف اصلی ایران از ورود به خاک عراق و ادامه جنگ
پس از فتح خرمشهر، وادار کردن جامعه بین المللی به تنبیه متجاوز بود، تا
از این رهگذر به ماهیت انقلاب اسلامی خدشه وارد نیاید.
در توضیح دلایل و عوامل و چگونگی تصمیم گیری برای تعقیب متجاوز، می‌توان به محورهای زیر اشاره کرد:
۱ ـ بی اعتنایی به شرایط و حقوق جمهوری اسلامی
شناسایی و تنبیه متجاوز، پرداخت غرامت و عقب نشینی از مناطق اشغالی اصلی ترین شرایط اعلام شده ایران برای پایان جنگ بود.
۲ ـ صلح نه، آتش بس!
نکته بسیار مهم در طول جنگ ایران و عراق این است که مجامع رسمی بین المللی و
منطقه ای و دیگران (نظیر اتحادیه عرب، سازمان کنفرانس اسلامی و...) در
پیشنهادهایی که برای صلح مطرح می‌کردند نحوه آتش بس و حقوق دو طرف تعیین
نمی شد بلکه تاکید آنها تنها بر پذیرش آتش بس بود! برخی از این پیشنهادهای
آتش بس در زمانی ارایه می‌شد که عراق قسمت‌های عمده ای از خاک ایران را در
اشغال داشت.
پس از پیروزی ایران در عملیات بیت المقدس نیز هیچ گاه پیشنهاد صلحی که
دارای شرایط و مراحل اجرایی و تضمین بین المللی باشد ارایه نشد بلکه توصیه
هایی برای آتش بس بود که ایران نمی پذیرفت زیرا چشم انداز بعد از پذیرش آتش
بس نامعلوم بود و بستگی داشت به عواملی از قبیل خواست میانجی گران، اوضاع
بین المللی، اقدامات کشورهای حامی عراق در مجامع مختلف و... بنابراین نقش
ایران در احقاق حقوق خود به عنوان طرف مذاکره و کشور مورد تجاوز قرار
گرفته، در هرگونه مذاکرات صلح به حداقل می‌رسید.
۳ ـ عملکرد شورای امنیت
با این که تجاوز عراق به ایران کاملاً محرز بود اما شورای امنیت سازمان ملل
در اولین واکنش خود در اول مهر، ۱۳۵۹ یعنی یک روز پس از آغاز جنگ، در
بیانیه ای از "احراز تجاوز" عراق به ایران خودداری کرد و از آن با عنوان
"وضعیت" یاد کرد! این شورا در ۶ مهر ۱۳۵۹ نخستین قطع نامه خود (قطع نامه
۴۷۹) را صادر کرد.
در این قطع نامه هیچ اشاره ای به تجاوز عراق و یا نقض تمامیت ارضی ایران
نشده، پیشنهاد آتش بس به صراحت مطرح نیست و از نیروهای متجاوز عراق خواسته
نشده است که سرزمین‌های اشغالی را ترک کنند. در این قطع نامه تنها از ایران
و عراق خواسته شد که از استفاده بیشتر از زورخودداری کنند.
پس از آن، شورای امنیت به مدت ۲۲ ماه سکوت اختیار کرد تا این که در پی
اجرای عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر سکوت خود را شکست و به درخواست
اردن و با حمایت امریکا تشکیل جلسه داد و قطع نامه ۵۱۴ را در ۲۱ تیر ۱۳۶۱
به تصویب رساند. شورای امنیت اگر چه در قطع نامه ۵۱۴ برای اولین بار از
برقراری آتش بس و عقب نشینی و استقرار نیروهای حافظ صلح در مرز ایران و
عراق سخن به میان آورد، اما این قطع نامه زمانی تصویب شد که برتری عراق در
جبهه‌های جنگ از بین رفته بود و نیروهای ایران بخش عمده مناطق اشغالی از
جمله خرمشهر را باز پس گرفته و در بسیاری مناطق به مرزهای بین المللی رسیده
بودند. بنابراین هدف اصلی شورای امنیت از تصویب قطع نامه،۵۱۴ جلوگیری از
ورود نیروهای ایران به خاک عراق تحت عنوان "به خطر افتادن صلح و امنیت بین
المللی" بود. شورای امنیت در این قطع نامه با اشاره به ماده ۲۴منشور ملل
متحد درباره مسوولیت اولیه خود در حفظ صلح و امنیت بین المللی نیز دقیقاً
این هدف را دنبال می‌کرد که به جمهوری اسلامی ایران تفهیم کند اگر وارد خاک
عراق شود بر اساس فصل هفتم منشور ملل متحد مجازات هایی بر ضدش وضع خواهد
کرد.
آیا ایران می‌توانست با اعتماد به چنین عملکردی میدان نبرد را ترک کند و
تصمیم گیری این گونه سازمانها را درباره سرنوشت یک ملت ستم دیده بپذیرد؟!
۴-ایران پیش گام در صلح
با وجود مسایل یاد شده، امام خمینی در ۳۰ خرداد ۱۳۶۱ قبل از شروع عملیات
رمضان در یک سخنرانی درباره اعزام هیات صلح به ایران و عراق ـ که مورد قبول
دو طرف باشد ـ گفتند:"اشخاصی بیایند که طرفین قبول دارند و ببینند و
بنشینند که ما به عراق حمله کردیم یا عراق به ما. خرابی هایی را که آنها
وارد کردند ببینند و بروند شهرهای آنها را هم ببینند." این سخنان به خوبی
نشان دهنده روحیه مسالمت جویی ایران و پذیرش یک هیات مرضی الطرفین است.
۵ ـ عقب نشینی تاکتیکی عراق
هرچند که عراق ادعا می‌کرد از تمامی اراضی اشغال شده ایران عقب نشینی کرده،
ولی واقعیت چنین نبود. ارتش عراق در جبهه‌های جنوب تقریباً از تمام مناطق
اشغالی به مرزهای رسمی میان دو کشور عقب رانده شده بود ولی در سایر مناطق
هرجا که وضعیت زمین برای نیروهایش مساعد بود، به اشغالگری و تجاوز خود
ادامه می‌داد.
۶ ـ دلایل عقب نشینی عراق
دو انگیزه و عامل برای عقب نشینی عراق می‌توان ذکر کرد:
الف) ناتوانی در حفظ برتری نظامی
ب) تلاش برای تحمیل شرایط جدید سیاسی به ایران
۷ ـ امکان تهاجم مجدد عراق
۸ ـ استقرار در موقعیت برتر نظامی
عملیات رمضان، انتخاب منطقه عملیاتی و موقعیت آن
عملیات رمضان بر این اساس طراحی شد که با حضور قوای نظامی ایران در پشت
رودخانه دجله و اروندرود و تسلط بر معابر وصولی بصره، در ادامه عملیات فتح
المبین و عملیات بیت المقدس، عملاً از نظر سیاسی ـ نظامی موقعیت مناسبی
برای جمهوری اسلامی فراهم آید که یا غرب تن به تغییرات سیاسی در عراق بدهد
یا در غیر این صورت امکان ادامه جنگ در آینده از موضع قوی تری برای ایران
فراهم شود.
منطقه عملیاتی رمضان محصور است بین یک زمین تقریباً مثلث شکل به وسعت
۱۶۰۰کیلومتر مربع که از شمال به کوشک و طلاییه (پاسگاه‌های مرزی ایران در
جنوب هویزه) و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول ۵۰ کیلومتر و از غرب به
رودخانه اروند (که از نقطه تلاقی رودخانه دجله و فرات به نام القرنه شروع
می‌شود تا شلمچه در غرب خرمشهر) به طول ۸۰ کیلومتر و از شرق به خط مرزی
شمالی ـ جنوبی از کوشک تا شلمچه به طول ۶۰ کیلومتر محدود می‌شود. در این
منطقه روی رودخانه اروند چهار پل (دو پل در منطقه نشوه و دو پل در منطقه
تنومه) احداث شده است و در جنوب غربی این رودخانه شهر صنعتی و بندری بصره
قرار دارد.
رژیم عراق تا قبل از عملیات بیت المقدس چون خرمشهر را کلید بصره می‌دانست و
از دست دادن این شهر را امکان ناپذیر می‌پنداشت در شرق بصره مواضع مستحکمی
ایجاد نکرد لیکن در فرصتی که در پی حضور بخشی از نیروهای خودی در لبنان و
تاخیر دراجرای عملیات رمضان به دست آورد تغییرات مهمی در زمین منطقه ایجاد
کرد که قسمت اعظم آن حاصل تجارب عملیات‌های گذشته بود.
دشمن با احداث مواضع مثلثی شکل، خطوط پدافندی مناسبی ایجاد کرد که طراحان و
مبتکران اصلی آن در گذشته اسراییلی‌ها بودند. علاوه بر این ارتش عراق
کانالی به طول ۳۰ کیلومتر را که به عنوان کانال پرورش ماهی ایجاد شده بود
با پمپاژ آب در آن و احداث موانع و کمین‌ها و سنگرهای تیربار بسیار در
اطراف آن به مانع مهم بازدارنده در مقابل تعرض نیروهای خودی به سمت بصره
تبدیل کرد. همچنین در قسمت جنوبی منطقه در مقابل شلمچه آب رها کرد تا مانع
از عبور نیروهای جمهوری اسلامی شود.
در جنوب غرب اروندرود شهر صنعتی ـ استراتژیک بصره واقع شده است که نزدیک به
یک میلیون نفر جمعیت دارد و دارای پالایشگاه، کارخانه بزرگ پتروشیمی، واحد
تصفیه گاز طبیعی و کارخانه‌های صنعتی دیگر می‌باشد. بخش تنومه نیز در شرق
اروند بر سر راه بصره و در نزدیکی آن قرار دارد. همچنین صحرایی که در غرب
بصره واقع شده است نیز سرزمین باتلاقی شمال آن، عظیم ترین منابع نفتی عراق
را در خود نهفته دارد.
ضمناً جاده مواصلاتی بغداد به کویت به نام صفوان که دارای اهمیت استراتژیکی
است و تدارکات اصلی و تهیه تسلیحات و مهمات نظامی ارتش عراق از طریق آن
انجام می‌گیرد، از جنوب بصره عبور می‌کند و پس از گذشتن از شهر مرزی صفوان
در کویت امتداد می‌یابد.
استعداد دشمن
سپاه سوم ارتش عراق با لشکرهای تحت امر و تابعه خود مسوولیت پدافند این منطقه مهم عملیاتی را به عهده داشت.
در مجموع استعداد نیروهای درگیر دشمن در این عملیات ۷۴ گردان پیاده، ۲۰
گردان زرهی، ۱۱ گردان مکانیزه و ۱۰ گردان توپخانه را شامل می‌شد.
طراحی عملیات
الف) اهداف و ماموریت
هدف کلی طرح، پیشروی در خاک عراق، پدافند در کنار اروند از شمال تا جنوب
یعنی از نشوه تا خرمشهر و نزدیک شدن به بصره بود. با موفقیت در این طرح،
نیروهای سپاه سوم عراق از جمله لشکرهای ۵ و ۶ به طور کامل محاصره می‌شدند و
علاوه بر تصرف بخش وسیعی از حساس ترین زمین منطقه، شمار بسیاری از نیروهای
دشمن اسیر می‌شدند.
ب) سازمان رزم
قرارگاه مرکزی کربلا با چهارقرارگاه فرعی هدایت عملیات را بر عهده داشت:
۱ ـ قرارگاه قدس شامل لشکر ۱۶ زرهی و تیپ مستقل ۴۰ پیاده از ارتش و لشکر ۱
سپاه پاسداران شامل تیپ‌های مستقل ۳۷ نور با (۵ گردان) و ۴۱ ثارالله (۷
گردان)
۲ ـ قرارگاه فتح شامل لشکر ۹۲ زرهی از ارتش و لشکر ۳ سپاه پاسداران شامل
تیپ‌های مستقل ۱۴ امام حسین (ع) (۱۸گردان)، ۲۵ کربلا (۱۷ گردان) و ۱۷ علی
بن ابیطالب (ع) (۱۳ گردان)
۳ ـ قرارگاه نصر شامل لشکر ۲۱ پیاده از ارتش و تیپ‌های مستقل ۷ ولی عصر
(عج)، ۸ نجف اشرف۲۱، امام رضا (ع) و ۳۱ عاشورا از سپاه پاسداران.
۴ ـ قرارگاه فجر شامل لشکر ۷۷پیاده از ارتش و لشکر ۷ سپاه پاسداران شامل
تیپ‌های ۳۳ المهدی (عج)، ۳۵ امام سجاد (ع) و ۱۸ جوادالائمه (ع)، همچنین
لشکر ۳۰ زرهی سپاه و ۹ گردان توپخانه از ارتش.
ج) طرح مانور
خط حد و محدوده منطقه عملیاتی رمضان از کوشک در شمال آغاز می‌شد و تا
رودخانه اروند در جنوب امتداد داشت. در این محدوده عملیات رمضان از چهار
محور با چهار قرارگاه عملیاتی ـ محورهای شمالی، میانی(شمال و جنوب پاسگاه
زید) و جنوبی ـ به منظور انهدام نیروهای سپاه سوم دشمن و تامین خط اروندرود
طراحی شد.
قسمتی از مساله عمده در مانور عملیات، ضرورت هماهنگی در پیشروی قرارگاه‌ها
از محورهای مختلف و حفظ جناحین بود که اساساً تحقق آن با اتکا به تلاش‌های
مهندسی امکان پذیر بود.
از آنجا که در منطقه شرق اروند عقبه دشمن فقط متکی به چهارپل در نشوه و
تنومه بود پیش بینی می‌شد که در صورت سرعت عمل و رعایت غافلگیری توام با
پیشروی مناسب، نیروهای زیادی از دشمن به اسارت درآیند و در عمل چیزی نظیر
واقعه شکستن حصر آبادان (عملیات ثامن الائمه) تکرار شود.
یادآوری می‌شود این عملیات همچون عملیات گذشته با ترکیب نیروهای سپاه
پاسداران و ارتش انجام می‌شد. این ادغام با این که نکات مثبتی داشت اما در
بعضی از یگان‌ها باعث کندی کار می‌شد. لزوم هماهنگی‌های قبل از عملیات بین
واحدهایی از قبیل زرهی سپاه و ارتش، مهندسی سپاه، جهاد و ارتش، مخابرات
سپاه و ارتش، توپخانه و یگان‌های پشتیبانی سپاه و ارتش و فرماندهی سپاه و
ارتش سبب می‌شد که کارها به نحو مطلوب پیش نرود.
شرح عملیات
مرحله اول عملیات:
عملیات در ساعت ۲:۳۰ تاریخ 22 تیر 1361 با
رمز یا مهدی ادرکنی (عج) با نیرویی متشکل از پنج تیپ از قرارگاه فتح، دو
تیپ از قرارگاه فجر و یک تیپ از قرارگاه قدس آغاز شد. در ساعت اولیه،
قرارگاه فتح موفق شد به هدف‌های از پیش تعیین شده (بالای کانال پرورش ماهی)
دست باید، اما صبح روز بعد به دلیل متوقف شدن قرارگاه‌های فجر و قدس در
خطوط اولیه و نیز پاتک دشمن ـ که بیشتر از جناح راست قرارگاه فتح بود و به
دور خوردن تعدادی از یگان‌های خودی انجامید ـ فرماندهی قرارگاه مرکزی کربلا
در حالی که نیروی قابل توجهی از دشمن منهدم شده بود، دستور عقب نشینی داد.
مرحله دوم عملیات:
این مرحله در ساعت ۲۱:۳۰ تاریخ 26 تیر 1361 آغاز شد. در این مرحله دو تیپ
از قرارگاه فتح و دو تیپ از قرارگاه نصر در عملیات شرکت داشتند. قرارگاه
فتح که در محور پایین عمل می‌کرد موفق شد به منطقه حاشیه کانال (پل‌های
احداثی روی کانال پرورش ماهی) برسد. در این میان، قرارگاه نصر اگرچه در
انجام موفق مأموریت خود ناکام ماند، ولی توانست بخش معتنابهی از قوای دشمن
را منهدم کند. به این ترتیب، قرارگاه کربلا برای حفظ و صیانت از نیروهای
خودی مجدداً فرمان عقب نشینی داد.
مرحله سوم عملیات:
این مرحله که به منظور انهدام نیروی دشمن
طراحی شده بود و در صورت موفقیت ممکن بود بنا به دستور عملیات ادامه یابد،
با پنج تیپ از قرارگاه فتح در ساعت ۲۱ تاریخ ۳۰/۴/۱۳۶۱ آغاز شد و نیروهای
خودی در حالی که موفق شده بودند بخش قابل توجهی از قوای دشمن را منهدم
کنند، اما به دلیل نداشتن تضمین جان پناه (آماده نشدن خاکریز شرقی و غربی)
مجبور شدند بنا به دستور در ساعت ۰۳:۳۰ بامداد عقب نشینی کنند.
مرحله چهارم عملیات:
این مرحله در ساعت ۲۲ روز ۲/۵/۱۳۶۱ با استعداد ۲ تیپ از قرارگاه نصر باهدف
باز کردن یک معبر برای کار جدید جهت رسیدن به بصره آغاز شد که به دلایلی
همچون ضعف نفوذ از محور شلمچه، هوشیاری دشمن و نیز موانع و استحکامات قابل
توجهی که وجود داشت عملاً امکان عبور از خط اول دشمن فراهم نیامد.
مرحله پنجم عملیات:
تلاش اصلی در مرحله پنجم عملیات، که در تاریخ ۶/۵/۱۳۶۱ انجام گرفت، معطوف
به محور شمالی پاسگاه زید در حد فاصل دژ مرزی عراق و خاکریزهای مثلثی دشمن
شد. طی این مرحله، هفت تیپ تقویت شده از سپاه و دو تیپ از ارتش شرکت
داشتند.
در آغاز درگیری، همه چیز طبق روال پیش می‌رفت. در نتیجه نیروهای خودی
توانستند گذشته از پاکسازی و الحاق، خاکریزی مناسب و دو جداره در جناح
شمالی احداث نمایند، ولی از آن جایی که دقت کافی در احداث خاکریز نشده بود
دشمن توانست پنج کیلومتر در آن رخنه کند. در این فاصله نیروها نزدیک به ۴۸
ساعت در مواضع به دست آمده مستقر شدند و عقبه امکانات پشتیبانی رزمی و
خدماتی به جلو منتقل گردید، دشمن نیز که در مرحله گذشته ضرباتی اساسی متحمل
شده بود، عملاً تحرکی از خود نشان نداد، لیکن بنا به دلایلی، به رغم این
که عملیات تا آستانه تثبیت پیش رفته بود، طی بررسی که به عمل آمد، ادامه
حضور نیروها مصلحت دیده نشد.
نتایج و ارزیابی عملیات
اگرچه جمهوری اسلامی در عملیات رمضان به اهداف از پیش تعیین شده خود دست
نیافت، ولی با اجرای این عملیات و ورود به خاک دشمن نشان داد که در دستیابی
به حقوق خود مصمم است. علاوه بر این، در پی این عملیات مسوولان جمهوری
اسلامی متوجه شدند که برخلاف گذشته با شرایط کاملاً جدیدی در جنگ مواجه شده
اند. برهمین اساس، می‌بایست استراتژی جدیدی تدوین می‌شد، لیکن در این خصوص
دو دیدگاه متفاوت بروز کرد؛ عده ای کسب یک پیروزی بزرگ را برای پایان دادن
به جنگ کافی می‌دانستند و عده ای دیگر به تلاش همه جانبه برای نیل به
پیروزی نهایی معتقد بودند.
در عملیات رمضان ۴ لشکر و ۳ تیپ زرهی دشمن بین ۲۰درصد تا ۶۰درصد منهدم شد و
۹تیپ پیاده دشمن بین ۲۰درصد تا ۱۰۰ درصد خسارت و تلفات را متحمل گردیدند.
در مجموع بیش از ۱۰۰۰ تانک و نفربر دشمن و نیزتجهیزات و سلاح‌های بسیاری
دیگر از دشمن منهدم گردید، حدود ۷۰۰۰ تن از نیروهای دشمن کشته و ۱۳۱۵ تن
اسیر شدند.
رمز عملیات: یا صاحب الزمان (عج) ادرکنی
هدف عملیات: دور کردن آتش دشمن از شهرهای جنوبی کشور و انهدام نیروهای رژیم عراق
منطقه عملیاتی: شرق بصره
تاریخ شروع: ساعت 30/21 دقیقه 23/4/61
مدت عملیات: 15 روز
وسعت منطقه عملیاتی: 1600 کیلومتر مربع
نتایج عملیات
مناطق آزاد شده:
ـ پاسگاه زید عراق و محورهای شمالی و شمال غربی این پاسگاه
تجهیزات منهدم شده دشمن:
ـ 1097 دستگاه انواع تانک و نفربر
ـ 5 فروند هواپیما
ـ چند صد دستگاه انواع خودروهای نظامی و مهندسی
ـ مقدار بسیار زیادی سلاح سبک و نیمه سنگین
یگان های منهدم شده دشمن:
ـ تیپ های 6 و 12 زرهی، تیپ 8 مکانیزه از لشکر 3، تیپ 42 زرهی از لشکر 10،
تیپ 419 پیاده، تیپ های 16 و 30 زرهی از لشکر 6، تیپ 94 پیاده، تیپ 55 زرهی
از لشکر 5، تیپ 14 مکانیزه، تیپ های 43 و 35 زرهی از لشکر 9
تعداد کشته و زخمی های دشمن: بیش از 7400 نفر
تعداد اسراء: 1315 نفر
غنائم:
ـ دهها دستگاه خودرو
ـ 100 دستگاه تانک و نفربر
ـ مقدار زیادی از انواع سلاح سبک و نیمه سنگین
نیروی عمل کننده: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران
ادامه مطلب ...
